Η επανάσταση του 1866 στην Αν. Κρήτη και οι μάχες της Κασταμονίτσας και του Αβδού (13 και 15-10-1866)
Του Κώστα Φυσαράκη
(Εκλεισαν φέτος 145 χρόνια από τον μεγάλο πολυαίμακτο ξεσηκωμό
της Κρήτης του 1866-69. Ενα σύντομο ιστορικό μνήμης και τιμής
στους ανθρώπους που αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν την εποχή εκεινη
για να ποτίσουν με το αίτημα τους το δέντρο της Ελευθερίας)
Το μεγάλο αγκάθι των Τούρκων στην Αν. Κρήτη αποτελούσε το Αβδού, που λόγω της φυσικής του τοποθέτησης ήταν το προγεφύρωμα της προάσπισης του Οροπεδίου Λασυθίου, έτσι ώστε ο Τούρκος στρατιωτικός διοικητής Ηρακλείου1 το αποκαλούσε «Κουτέσι Σφακιά» δηλ. Μικρά Σφακιά.
Τα πλούσια φυσικά οχυρά του, όπως, σπήλαια, χαράδρες, φαράγγια και οι τεράστιοι και απότομοι ορεινοί όγκοι, μετέτρεψαν την περιοχή του Αβδού σε προγεφύρωμα και προμαχώνα του Λασυθίου, όπου ανέκαθεν οργανώνονταν και λειτουργούσε το μεγαλύτερο επαναστατικό στρατόπεδο των Ανατολικών Επαρχιών2 της Κρήτης, την περίοδο της τουρκοκρατίας. Βρίσκεται ακριβώς μπροστά από το Σελί της Αμπέλου των Γωνιών και το Τσούλη Μνήμα της Κασταμονίτσας, τις 2 δηλ. κύριες εισόδους του Οροπεδίου, του άλλοτε μεγαλύτερου σιτοβολώνα της Κρήτης.
Ο Υποπρόξενος της Ελλάδας στο Ηράκλειο Ιωάννης Μπαρουξάκης γράφει σε μια έκθεσή του απευθυνόμενος στον υπουργό των Εξωτερικών Χαρίλαο Τρικούπη : «Άλλωστε, εάν η τύχη ηυνόησε τον Ομέρ Πασάν να διέλθη τα στενά του Μυλοποτάμου, υπάρχει πιθανότης ότι δύναται να καταστραφή ήδη εντελώς εις Αβδού ή εις άλλην θέσιν των ανατολικοτέρων επαρχιών». Για όλους τους παραπάνω λόγους οι Τούρκοι επιδίωξαν από την αρχή της εξέγερσης να κάμψουν και να νικήσουν την οργανωμένη αντίσταση της Λαγκάδας προκειμένου να πατήσουν το αδούλωτο Οροπέδιο Λασυθίου. Έτσι έστειλαν 10.000 στρατό εξοπλισμένο με τα πιο σύγχρονα πυροβόλα στην περιοχή του Καστελλίου Πεδιάδος με Γενικό Στρατιωτικό Διοικητή τον τρομερό και περίφημο στρατηγό Γιαγχιά Πασά, άλλοτε νικητή του πολέμου εναντίον του Μαυροβουνίου.
Είδαμε στο προχθεσινό φύλλο ότι ο Αντώνιος Ζωγράφος Ξανθουδίδης παρέμενε στη Δ. Κρήτη, όπου έδρευε η Γ.Συνέλευση των Κρητών επαναστατών. Αλλά όταν παρουσιάστηκε ανάγκη και ειδοποιήθηκε αναχώρησε στις 8 Οκτωβρίου 1866 από τα Σφακιά, όπου έδρευε τότε η Συνέλευση για το Αβδού περνώντας πρώτα από τη Βιάννο και μετά από το Οροπέδιο Λασυθίου. Στις 13 Οκτωβρίου που φθάνει στο Αβδού, βρίσκει το χωριό εγκαταλειμμένο. Οι άμαχοι είχαν καταφύγει στα σπήλαια της περιοχής, στην Αγία Φωτεινή, στο «Δώμα της Αγίας» κ.α..
Το σπήλαιο της Αγίας Φωτεινής φιλοξενούσε πάντα σε κάθε κίνδυνο τα περισσότερα γυναικόπεδα και γέροντες του Αβδού, όπου εκτός της διαμονής τους φύλασαν και ό,τι πολύτιμο διέθεταν, κινητή περιουσία, προίκα, κοσμήματα κλπ, τα οποία και ανέβαζαν με τροχαλία στο δεύτερο πάτωμα του σπηλαίου μαζί με άλλα αποθέματα τροφίμων για τους ίδιους και τα ζώα τους, που μεταφέρονταν κι αυτά στην ίδια περιοχή. Το βουνό της Αγίας Φωτεινής θεωρείται ιερό και θαυματουργό, αφού κάποτε και σε κάποιες επιδρομές των Τούρκων γέμιζε ξαφνικά σύννεφα και αφούρα με αποτέλεσμα τη σωτηρία των χριστιανών. Τις μέρες αυτές των μαχών γεννήθηκε στο σπήλαιο της Αγίας Φωτεινής η Αλεξάνδρα Χ. Κασσωτάκη, μετέπειτα σύζ. Εμμ. Κ. Κοκκινάκη, γιαγιά της μητέρας του Ι. Ε. Τζενάκη Αλεξάνδρας. Τις ίδιες μέρες σκοτώθηκε ο παππούς της Αλεξάνδρας από τη μητέρα της Ελένη, Γεώργιος Εμμ. Ασημινάκης στη μάχη της Κασταμονίτσας, όπως θα δούμε πιο κάτω. Στο σπήλαιο «Δώμα της Αγίας», που βρίσκεται μέσα στο πρινόδασος πάνω από την Αγία Φωτεινή σώθηκαν τότε πάνω από 100 γυναικόπαιδα συμπεριλαμβανομένου και του τότε νηπίου Γεωργίου Κ. Κοκκινάκη, μετέπειτα αρχηγού Πεδιάδος, υπουργού Παιδείας επί Κρητικής Πολιτείας και βουλευτή Ελλάδας μέχρι τη δεκαετία του 1930.
Μόνο οι άντρες του σώματος του Αντωνίου Ζωγράφου βρίσκονταν τότε στο Αβδού ετοιμοπόλεμοι και δύο υπέργηροι, που αρνήθηκαν τη φυγή και παρέμειναν στα σπίτια τους. Ο Γεώργιος Φυσάρος και ο παπά Νικόλαος Σταμάτης, που όπως θα δούμε, μαρτύρησαν φρικτά .3 Οι περισσότεροι άντρες του Αβδού και άλλοι Λαγκαδιώτες είχαν προωθηθεί σε επίκαιρες θέσεις στην Άμπελο με επικεφαλής τον ήρωα του 1821 Αρχηγό Πεδιάδος ΧʼʼΝικόλαο Καγιαμπή και τον επίσης Αρχηγό Πεδιάδος Γεώργιο Μ. Μανουσάκη, μεγαλύτερο αδελφό του Ζωγράφου. Οι υπόλοιποι Πεδιαδίτες και Λασυθιώτες είχαν λάβει καίριες θέσεις στον Ξειδά, στο Αμαριανό και στην Κασταμονίτσα. Όλοι μαζί οι χριστιανοί ήταν χίλιοι έως χίλιοι πεντακόσιοι.
Ο Ζωγράφος σπεύδει παίρνοντας όσους άντρες βρήκε για τη μάχη που θα δινόταν στην Κασταμονίτσα. Σημαιοφόρος του σώματός του ήταν ο τολμηρός νέος Εμμανουήλ Μιχ. Γουβιανάκης, που τραυματίστηκε αργότερα (1868) στη μάχη του Σκοτεινού. Όταν έφτασε το σώμα του Αρχηγού Ζωγράφου στη «Λυγιά»4 κοντά στου «Τσαπή το Μετόχι» η μάχη είχε ήδη αρχίσει. Το τουρκικό στράτευμα αποτελούμενο από οκτώ χιλιάδες άντρες τακτικού στρατού κυρίως5 είχε και αυτό χωριστεί σε δύο τμήματα που χτυπούσαν συγχρόνως στην Άμπελο και στον Ξειδά.6 Οι λίγοι χριστιανοί, που ήταν σε κάθε ομάδα, ξεφεύγοντας τον κίνδυνο προσπάθησαν να ενωθούν και το πέτυχαν στη Μεσάδα . Εκεί όμως τους περίμεναν τα σύγχρονα για την εποχή τουρκικά πυροβόλα. Ήταν στημένα απέναντι στο ξωκλήσι της Αγίας Βαρβάρας των Ασκών και κατακεραύνωναν αδιάκοπα τις χριστιανικές δυνάμεις, που μάχονταν με υποτυπώδη παλιά όπλα. Δεν είχαν αρχίσει ακόμα οι αποστολές εφοδίων στην Ανατολική Κρήτη. Ο Ζωγράφος προλαβαίνει και συμμετέχει, ορμά πρώτος μπροστά από τους στρατιώτες του στο πεδίο της μάχης, αγωνίζεται ηρωικά με αυταπάρνηση μέχρι τη στιγμή που τραυματίζεται.
Η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων σε άνδρες και σύγχρονο εξοπλισμό κάμπτει τις δυνάμεις των χριστιανών, που αφού πάλεψαν με πείσμα υποχώρησαν στα γύρω υψώματα αφήνοντας 40 νεκρούς και αρκετούς τραυματίες στις ρεματιές της Λυγιάς, της Μεσάδας και του Χαυγά. Φονεύονται από το Αβδού ο Κωνσταντίνος Ανδρουλάκης ,7 ο Γεώργιος Εμμ. Ασημινάκης8 και ο φρούραρχος των έξι Ανατολικότερων Επαρχιών Εμμανουήλ Χʼʼ Γ. Τηλιανάκης9 (ή Ανάμισης, αδελφός του Αρχηγού Πεδιάδος Νικολάου Τηλιανάκη Παπίτσα). Φονεύονται επίσης ο Καλλίνικος Αρχαύλης10 , ιερομόναχος της Παναγίας της Καρδιώτισσας, ο Μανώλης Φρουδαράκης κ.ά. Ο Ζωγράφος τραυματισμένος στο αριστερό χέρι σώζεται μετά βίας και λαμβάνει στοιχειώδη περίθαλψη από πρακτικό γιατρό, που έμενε στο Κράσι. Αργότερα μεταβαίνει στην Αθήνα για περαιτέρω ιατρική φροντίδα .11 Χρειάζεται έξι μήνες, για να αναρρώσει και να αρχίσει πάλι τη δράση του στις πολεμικές επιχειρήσεις.
Την επόμενη ακριβώς μέρα 14 Οκτωβρίου, σύμφωνα με την Κατίνα Τσατσαρωνάκη, οι Τούρκοι προχωρούν στα χειρότερα εγκλήματα. Σταυρώνουν σε τέσσερις πασσάλους καρφωμένους στο χώμα τον Γεώργιο Φυσάρο, που γίνεται ολοκαύτωμα στο βωμό της ελευθερίας. Ο σεβάσμιος επίσης παπά Νικόλαος Σταμάτης φονεύεται στη συνέχεια .12 Στα αδημοσίευτα ακόμη απομνημονεύματα του Γεωργίου Κ. Κοκκινάκη τέως βουλευτή Ηρακλείου, Υπουργού Παιδείας επί Κρητικής Πολιτείας και τελευταίου Αρχηγού Πεδιάδος στην επανάσταση του 1896-7, αναφέρεται για το πρώτο έτος της Επανάστασης του 1866 : «…Η λύσσα των (Τούρκων) φαίνεται κυρίως από το εξής χαρακτηριστικόν : …Την πρώτην φοράν ευρήκαν μέσα εις το χωριό δύο υπεργήρους τους 1) Γεώργιον Φυσάρον τυφλόν, τον οποίον ωδήγησαν εις το βόρειον μέρος αυτού και τον έβαλαν ανάσκελα (υπτίως) επάνω σε ξύλα, έπειτα έδεσαν εις τα πόδια και τα χέρια του από ένα σχοινί, εις την άκρα του δε είχανε ένα τζένιο (πάσαλον) και μʼ αυτά τον εκάρφωσαν στερεά εις την γην. Με τον τρόπον αυτόν εσταυρώθηκε ο δυστυχής. Αφού λοιπόν ετοποθέτησαν επάνω του άλλα ξύλα, έβαλαν φωθιά και έτσι έγινε ολοκαύτωμα υπέρ της ελευθερίας της ιδιαιτέρας πατρίδος του… και 2) τον σεβάσμιον Παπά Σταμάτην, τον οποίον ενώ οδηγούσαν οι Βασιβουζούκοι εις το ελαιοτριβείον του, δια να συνθλίψουν αυτόν εις το πιεστήριον, τον εφόνευσεν ένας από τους ξενοχωριανούς επιδρομείς με την πιστόλα του, επειδή ενόμισεν ότι οι οδηγούντες αυτόν Τούρκοι ήθελαν να του χαρίσουν τη ζωή, διότι ήτο χωριανός των. Χάρις λοιπόν εις την πλάνην του Βασιβουζούκου απέφυγε τον μαρτυρικόν θάνατον, που θα του έδιδον οι (Τούρκοι) χωριανοί του».
Οι Τούρκοι εξορμούν το Σάββατο 15 Οκτωβρίου στο Αβδού, τις Γωνιές και την Κερά, λεηλατούν, καίνε και φονεύουν κάθε τυχόντα. Βρίσκουν όμως ισχυρή αντίσταση στο Αβδού και στα υψώματα της Κεράς. Οπλαρχηγοί Ηρακλειώτες μαζί με τους μόλις καταφθάσαντες συμπολεμιστές Βιαννίτες τους αναγκάζουν σε υποχώρηση και έτσι τους αποτρέπουν την εισβολή στο Λασύθι. Στις μάχες του Αβδού τραυματίζεται σοβαρά ο αρχηγός των Τούρκων στρατηγός Γιαγχιά Πασάς και πεθαίνει σε λίγες μέρες στο Ηράκλειο, όπου και θαύεται στις 20 του Οκτώβρη. Ο Αρχηγός και Πρόεδρος της Επιτροπής των Ανατολικών Επαρχιών Κωνσταντίνος Σφακιανάκης γράφει στην επιστολή του προς την υπέρ των Κρητών Επιτροπή στη Σύρο :
«Εις τοιαύτην ηθικήν κατάστασιν , μας εύρεν ο εχθρός την μεθαύριον της μάχης Σάββατον (15 Οκτωβρίου). Πλείστοι των στρατιωτών διεσπάρησαν προς αναζήτησιν των τέκνων των, άτινα κατά την ημέραν της μάχης φοβηθέντα είχον καταφύγει εις τα όρη. Ολίγοι λοιπόν ευρέθησαν την ημέραν ταύτην και ούτοι κατέλαβον τας στενοτέρας προς το Λασύθι διόδους. Την δε 4 ώραν (τουρκιστί) ο εχθρός διαιρεθείς εις τρεις φάλαγγας ώδευσε προς τα εμπρός και κατέλαβε αμαχητί το χωρίον Αβδού, όποθεν διηυθύνθη προς το χωρίον Γωνιές. Οι ενταύθα τεταγμένοι Έλληνες υπεχώρουν κατʼ ολίγον μαχόμενοι προς τα άνω μέχρι της Μονής Κεράς. Εις το μέρος τούτο απεφάσισαν να αντισταθώσιν εκ των παρʼ αυτών υψωμάτων πάσαις δυνάμεσιν. Και κατʼ αρχάς μεν οι άτακτοι επέπεσον λυσσωδώς, αλλʼ απεκρούοντο επανειλημμένως υπό των Ελλήνων εν οις διεκρίνετο έφιππος ο οπλαρχηγός Δημ. Τσικριτζής μετά του Κόρακα, Μαστραχά κλπ. Τρεις σημαιοφόροι Τούρκοι αγωνιζόμενοι να εμφυτεύσωσι τας σημαίας των επί τινος θέσεως έπεσαν αλληλοδιαδόχως. Μάτην το πυροβολικόν του εχθρού προσεπάθησεν να εκτοπίση τούτους εκ των προχείρων χαρακωμάτων των, ενισχυθέντων υπό Βιαννιτών. Τέλος ο εχθρός αφού κατεκαυσε και τα χωριά Κερά και Γωνιές, υπεχώρησε εις το Αβδού, συμπαραλαβών τους νεκρούς και τραυματίας του, οίτινες ήσαν πολυάριθμοι Μεταξύ των τραυματιών ην και αυτός ο Γιαγχιά Πασάς, όστις μετακομισθείς εις Ηράκλειον προς θεραπείαν απεβίωσε και ετάφη εκεί την 20ην του μηνός, ο Ιμβραήμ αρχηγός των ατάκτων και άλλοι αξιωματικοί. Οι Έλληνες συνέλαβον και τινας αιχμαλώτους, τους οποίους αντήλλαξαν διά Χριστιανών».
Στην εφημερίδα της Σύρου «ΕΡΜΟΥΠΟΛΙΣ» της 2-11-1866, αρ. τευχ.112, σελ.2 σε ανταπόκριση από Αθήνα της 27-10-1866 γράφει μεταξύ άλλων:
«…Εις τας Ανατολικάς του Ηρακλείου επαρχίας μάχη συνήφθη την 16, εις την θέσιν Αβδού. Ο τουρκικός στρατός προσέβαλε δις τους ημετέρους. Και δις απεκρούσθη και κατεδιώχθη μέχρι του Καστελλίου, όπου και απεσύρθη. Κατά την μάχην ταύτην εφονεύθησαν 250 περ. οθωμανοί, ετραυματίσθη βαρέως ο Γιαγχιά Πασσάς, όστις ένεκα τούτου απέθανε και ετάφη την 21, νοσηλεύωνται δε εν τω νοσοκομείω Ηρακλείου3 χιλίαρχοι τραυματισθέντες. Μετά την μάχην ταύτην επήλθεν ρήξις μεταξύ του οθωμανικού στρατού και των αρχηγών των εντοπίων οθωμανών».
Παρακάτω παρατίθεται απόσπασμα από το βιβλίο του Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδού, Κ. Γ. Φυσαράκη, «Αυτοβιογραφία Αντώνιος Ζωγράφος-Ξανθουδίδης, Υπαρχηγός Ανατολικών Επαρχιών Κρήτης», Αβδού 2002, σχετικά με τη μάχη της Κασταμονίτσας, όπου και ο ήρωας Α. Ζωγράφος τραυματίστηκε και όπως την είδε ο ίδιος μέσα από την αυτοβιογραφία του, σελ. 13-16 (στο βιβλίο αντίστοιχα 98-103) .
13 Ο δε Ζωγράφος μένων ως αντιπρόσωπος Πληρεξούσιος των έξι Aνατολικωτέρων Επαρχιών, εργαζόμενος με την Γενικήν Συνέλευσιν της Κρήτης εις τας δυτικάς και μεσαίας επαρχίας μέχρι τας αρχάς Οκτωβρίου, όπου του έγραψαν η τότες Προσωρινή Κυβέρνησις και η Επιτροπή?των Ανατολικωτέρων Επαρχιών13 να επανέλθη εις τας Ανατολικωτέρας Επαρχίας, ?όπου είναι ανάγκη κατεπείγουσα η παρουσία του. Καιτλαβαν τας επιστολάς ταύτας την 8η Οκτωβρίου, αναχώρησε αυθημερόν απ Σφακιά και <εις> τας 12 του μηνός έφθασε εις Λασύθι .14 Και την επιούσα <εις> τας 13 του μηνός εκατήλθε στʼ Αβδού και μαθών ότι την ημέραν ταύτην πρόκειται να γίνη μάχη εις θέσιν Κασταμονίτσα .15 Και αμέσως παραλαβών όσους άνδρας ήτον εις το Αβδού και έτρεξε όπου η ανάγκη. Και μόλις έφθασαν εις την Λυγιά, είχε αρχίσει η μάχη πεισματώδης υπό τους αρχηγούς Πεδιάδος, Μεραμβέλλου, Λασυθίου και υπό τους αυτών καπεταναίους και στρατιώτας, το όλον χίλιοι πεντακόσιοι (1500) περίπου. Αλλά οι τουρκικές δυνάμεις ήτον τετραπλάσιαι, Νιζάμηδες16 και Κρήτες έχοντες ορεινά πυροβόλα στημένα στην θέσιν Aγία Βαρβάρα17 και από κει εκτυπούσαν τα χριστιανικά στρατόπεδα με πυρ ακατάπαυστον. Και οι χριστιανοί ντιστέκοντο με παλαιά όπλα. Η μάχη διήρκει μέχρι την ενάτη ώρα της ημέρας, ηττηθέντες οι χριστιανοί. Και εφονεύθησαν και επληγώθησαν εβδομήντα (70) περίπου εκ των οποίων ήτον έξι (6) Αβγιώτες.18
14 Τρεις φονευμένοι, Κωνσταντίος Ανδρουλάκης, Εμμ. Γ. Τηλιανάκης και Γ. Ασημινάκης19 , οι δε πληγωμένοι Αντώνιος Ζωγράφος, Γ. Θεοδωράκης και Μιχαήλ Στειακός.20 Από δε τους Οθωμανούς εφονεύθησαν και επληγώθησαν, όπως είπον κατόπιν οι Τούρκοι, πλέον των εκατόν πενήντα (150). Παύσαντες της μάχης ταύτης, οι μεν Τούρκοι εκατήλθον εις το Καστέλλι21 , οι δε χριστιανοί εις Λασύθι και εις άλλα διάφορα μέρη και χωρία καταλυπημένοι διά την έλλειψιν των πιτηδείων του πολέμου. Ο δε Ζωγράφος, πληγωμένος επικινδύνως εις τον αριστερόν βραχίονα όπου είχε θραυσθεί22 το μέγα οστούν, είχε βιαίαν23 ανάγκη θεραπείας, αλλά που η επιστήμη τότες Μόλις ήτο εις το Κράσι24 τότες πρακτικός ιατρός Κερκυραίος, Κωνσταντίνος Κράλης ονομαζόμενος, και μαθών τούτο ο Ζωγράφος έσπευσε να τον ανταμώση25 . Και ανταμώσας ο παθών τον ιατρόν εζήτησεν ο παθών να του ακρωτηριάση τη χείρα όλην. Ο δε ιατρός αρνηθείς τούτο είπε ότι ας μείνη επί μερικάς ημέρας να ίδωμεν, εάν ημπορέσωμεν να κάμωμεν πρώτο εγχείρισιν, διά να αφαιρέσωμεν πρώτον τα θραυσθέν<τα> τεμάχια του μεγάλου οστού. Και τότες γίνεται σκέψις διά την ακρωτηρίασιν26 της όλης χειρός. Αλλά κατά δυστυχίαν την επιούσαν Σάββατο27 15 Οκτωβρίου παρουσιάζεται ο τουρκικός στρατός.
15 κατερχόμενος εις την θέσιν Κοντάρια28 το χωρίου Αβδού, όπως διά Κεράς29 εισβάλη εις Λασύθι. Ο ιατρός μαθών τούτο έγινε άφαντος και αφήσας τον πληγωμένον άνευ της παραμικράς θεραπείας, ο δε τουρκικός στρατός με τον αρχηγόν αυτού Γιαχιά Πασά ανεβαίνει μέχρι της Ιεράς Μονής30 χωρίς κανένα εμπόδιο. Αλλά καθʼην στιγμήν, όπου έφθασαν οι Τούρκοι εις την Μονήν, φθάνουν και τριακόσιοι Ριζίτες31 άνδρες υπό την οδηγίαν των αρχηγών αυτών Μιχαλοδημητράκη, Γιαννίκου καί Χατζάκη ,32 τους οποίους είχε διατάξει ο Αντώνιος Ζωγράφος προ τέσσερεις (4) ημέρας, όπου είχε διέλθει από την επαρχίαν τως. Άμα λοιπόν έφθασαν εις τʼ Ασφεντάμη33 και ιδόν<τες> τους Τούρκους εις την Κεράν, κέντησαν34 τα όπλα επί τρεις ώρας. Οι Τούρκοι δειλιάσαντες ωπισθοδρόμησαν καταδιωκόμενοι από τους καπεταναίους Εμμ. Κοκκίνην και Σπυρίδων Αλεξάκη με<τα> των υπʼ αυτών ευρισκομένων ανδρών και πληγωθείς τότες Γιαχιάς Πασάς35 απεβίωσε εις το Καστέλλι και ούτως απέτυχε η εισβολή τως εις το Λασύθι, ευτυχώς.
Ο δε Ζωγράφος αφού τον εγκατέλειψε ο ιατρός, έμεινε άνευ της παραμικάς ιατρικής θεραπείας επί δέκα οκτώ (18) ημέρας και δεν εδύν<ατ> άνθρωπος να τον πλησιάση από την δυσωδίαν36 και μετά δέκα οκτώ (18) ημέρας ανταμώσας πάλιν τον ίδιον ιατρόν και μείνας μαζί του επί δέκα πέντε (15) ημέρας, του αφήρεσε το σεσηπόν37 μέρος της πληγής και πέντε (5) τεμάχια εκ το θραυσθέντος οστού.
16 Και ούτω πως επαρήλθε η δυσωδία και οι ανυπόφοτοι πόνοι και με<τά> μετά ταύτα του ετοιμα<σε> φάρμακα και οδηγίας και αναχώρησε. Διότι ήτο κίνδυνος της ζωής του από τους Τούρκους, να μένη επιπλέον πλησίον του ιατρού, διότι επροδόθη από ναν του φίλον μεθυσμένον εν καιρώ μέθης, ότι εiναι πλησίον του ιατρού και θεραπεύεται. Και τούτο έγινεν την αυτήν νύκτα, όπου αναχώρησε από τον ιατρόν και μόλις είχε αναχωρήσει προ δύο ώρας, πηγαίνει ένα σώμα Τούρκων υπό την οδηγίαν ενός αξιωματικού και πολιορκεί την οικίαν του ιατρού και κατόπιν κτυπούν την θύραν και τως38 ανοίγει ο ιατρός και εισέρχεται ο αξιωματικός και ο εν αθωότητι προδότης .39 Και αρωτηθείς ο ιατρός: «Τι κάνει ο Ζωγράφος όπου γιατρεύεις;». Ο δε ιατρός έξυπνος ων απαντά ότι: Ο Ζωγράφος ήλθεν εδώ προς θεραπείαν του και ηκαμε τινάς ημέρας, αλλά αφού είδα ότι δεν θεραπεύεται, τον εδίωξα και φοβούμαι ότι θα είναι αποθαμένος». Αλλά οι Τούρκοι αφίβαλον40 στα λεγόμενα του ιατρού, έκαμαν κατʼοίκον έρευνα και αποτυχόντες αναχώρησαν άπρακτοι. Ο δε Ζωγράφος ελθών και ευρών τους έτι μένοντας επαναστάτας έμεινε μαζί τως, περιφερόμενοι και μένοντες πιστοί εις το σύνθημά τως, υστερούμενοι τα πάντα και πιεζόμενοι και από τους Τούρκους κα της πείνης πολλάκις και από αυτά τα στοιχεία του Θεού όλα, μʼ όλα ταύτα καρτερήσαντες41 περιμένοντας την ανανέωσιν της επαναστάσεως, όπως και εγένετο.
1 Αδημοσίευτα Απομνημονεύματα Γεωργίου Κ. Κοκκινάκη τελευταίου αρχηγού Πεδιάδος, υπουργού Παιδείας και βουλευτή επί Κρητικής Πολιτείας αλλά και αργότερα της Ελληνικής Βουλής μέχρι τη δεκαετία του 1930.
2 Βλ.1) Ι. Μαμαλάκη, «Ο αγώνας του 1866-1869 για την Ένωση της Κρήτης» 1942 σελ. 57 αναφορά Υ/προξένου Ηρακλείου Ι. Μητσοτάκη «…Εις Πεδιάδα εις χωρίον Αβδού, όπερ το κέντρον των μεσημβρινών Επαρχιών Κρήτης, συνεκεντρώθησαν περί τους 200 χριστιανοί….»
2)Θ. Δετοράκη, περιοδικό Αμάλθεια τ. ΙΗ΄ τεύχ. 72-73, 1987: «Η δράση του Ματθαίου Σφακιανάκη, Αρχηγού Μεραμπέλλου κατά την Επανάσταση 1866-69», σελ. 154 «…Εκ Χερσονήσου μετέβη ο Ματθαίος Σφακιανάκης εις το εν Αυδού Πεδιάδος Επαναστατικόν Στρατόπεδον και παρέδωκεν εις την εκεί Επιτροπήν των έξ Ανατολικών Επαρχιών την αλληλογραφίαν. Ενταύθα διέμεινε μετά των λοιπών Αρχηγών συνεργαζόμενος δια τον κοινόν αγώνα…»
3 Ο Νικόλαος Σταυρινίδης αναφέρει λανθασμένα για τις ωμότητες αυτές ότι έγιναν λίγο πριν από την είσοδο των Τούρκων στο Οροπέδιο Λασυθίου, το Μάϊο του 1867. Η Κατίνα Τσατσαρωνάκη όμως αναφέρει στα Κρητικά Χρονικά : «… Την 14 ιδίου (γράφει νωρίτερα του Οκτωβρίου του 1866) εισέβαλεν ο Τουρκικός στρατός εις Λαγκάδα. Εις το χωρίον Αυδού ευρόντες οι Τούρκοι τον παπά Σταμάτην γέροντα χωλόν έθραυσαν την κεφαλήν του δια λίθων, ομοίως τον γέροντα Φυσάρον εκατοντούτην τανύσαντες κατά γης ήναψαν πυράν επί του στήθους του και εκάη ζών...». Βλ. και πιο κάτω σχετική παραπομπή από τα αδημοσίευτα απομνημονεύματα του Γεωργίου Κ. Κοκκινάκη.
4 Λυγιά : Βοσκότοπος, μεταξύ Αβδού και Κασταμονίτσας, εκεί που αρχίζει η πρώτη Βόλιτα για το Οροπέδιο Λασυθίου, πάνω από του Τσαπή το Μετόχι, βόρεια του Αγίου Γεωργίου στη Μεσάδα. Οι Βόλιτες έργο επί Κρητικής Πολιτείας συνέδεαν το Οροπέδιο με την επαρχία Πεδιάδος και το Ηράκλειο αντί της απόκρημνης και δύσβατης περιοχής του Σελιού της Αμπέλου.
5 Αναφέρεται στην Επίτομο Ιστορία της Κρήτης του Στεφ. Ξανθουδίδη, 1909 (επανέκδοση 1981, σελ 151), «…χίλιοι επαναστάτες και οκταπλάσιοι Τούρκοι…», ενώ στον Κριάρη, 1902, σελ. 272, «…ο στρατός των Τούρκων αποτελούνταν από 8.000 άντρες και των χριστιανών από 1.500…». Βλ επίσης Ν. Σταυρινίδη σελ 270-3.
6 Άλλη εκδοχή αναφέρεται στη βοήθεια της ομάδας των Λαγκαδιωτών οπλαρχηγών, που έδρευαν στην περιοχή της Αμπέλου, όταν άρχισε η επίθεση στην Κασταμονίτσα.
7 Ο Κων/νος Ανδρουλάκης ήταν προεστός του Αβδού και παππούς του Χριστόδουλου Ν. Ανδρουλάκη, που πέθανε 108 χρόνων το 1973. Σκοτώθηκε και τάφηκε στον τόπο της θυσίας κοντά στον Άγιο Γεώργιο στη Μεσάδα μαζί με τους Γεώργιο Ασημινάκη κ.ά. πεσόντες αγωνιστές.
8 Ο Γεώργιος Εμμ. Ασημινάκης, πάππος από τη μητέρα μου (πατέρας της Ελένης Χαριδήμου Κασσωτάκη) βρέθηκε σκοτωμένος μετά τρεις ημέρες κάτω από ένα δρυ στου Τσαπή το Μετόχι και επειδή το πιστό του τετράποδο (γαϊδούρι) ήταν σταματημένο πάνω από το αφεντικό του. Πληρ. από την αείμνηστη μητέρα μου.
9 Ο Εμμανουήλ Χ΄΄Γ. Τηλιανάκης ή Ανάμισης (λόγω του μεγάλου αναστήματός του), τραυματίστηκε στο πόδι και μαζί με άλλους τραυματίες κρύβεται στη σπηλιά του Χαυγά. Όταν έφτασε ο εχθρός οι άλλοι τραυματίες μαζί και ο Αντ. Ζωγράφος διέφυγαν. Ο Ανάμισης όμως αρνήθηκε τη συνδρομή των παλικαριών του για μεταφορά σε ασφαλέστερο σημείο λόγω της κρίσιμης και δύσκολης κατάστασης και κατακρεουργήθηκε από τους εξαγριωμένους Τούρκους. Ζωντανό ακόμα τον διαμέλισαν και έστειλαν πεσκέσι το ένα του χέρι στον αδελφό του Νικόλαο ή Παπίτσα, Γενικό Αρχηγό Πεδιάδος, που ήταν παντρεμένος και κατοικούσε στην Έμπαρο. Πλ. 1) Μανουσάκης Ιωάννης Μιλτ. Στο αρχείο Ι. Μουρέλλου Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης και 2) Προφορικές μαρτυρίες συγγενών.
10 Ο μοναχός της Ι.Μ. της Παναγίας Κεράς και μέλος της Επιτροπής Αν. Επαρχιών Κρήτης, οπλαρχηγός Καλλίνικος Αρχαύλης κατάγονταν πιθανότατα από το Οροπέδιο, αφού ακόμη και σήμερα απαντάται εκεί το επίθετο αυτό. Ο μοναχός τάφηκε, σύμφωνα με το συντ/χο διδάσκαλο Κασταμονίτσας Μιχαήλ Κοντάκη, στην περιοχή πάνω από της «Καρράς το Πηγάδι» δίπλα στη μάντρα του Σηφογιάννη, που ονομάζεται ακόμη και σήμερα στου «Καλόγερου». Μαζί με άλλους οπλαρχηγούς και ιερωμένους υπογράφει σχεδόν όλες τις επιστολές εκκλήσεις του αγώνα προς τις Επιτροπές των Κρητών σε Αθήνα και Σύρο καθώς και στους υποπροξένους του Ηρακλείου. Βλ. Κ. Γ. Φυσαράκη «Αυτοβιογραφία Α. Ζωγράφου Ξανθουδίδη», Αβδού 2002, σελ. 154, επιστολή από Αβδού Οπλαρχηγών προς τον υποπρόξενο της Ρωσσίας Ι. Μητσοτάκη την 14-8-1866.
11 Θ. Δετοράκη, περιοδικό Αμάλθεια τ. ΙΗ΄ τεύχ. 72-73, 1987: «Η δράση του Ματθαίου Σφακιανάκη, Αρχηγού Μεραμπέλλου κατά την Επανάσταση 1866-69», σελ. 165 .
12 Βλ. προηγούμενη παραπομπή, Τσατσαρωνάκη Κατίνας, «Ωμότητες», «Κρητικά Χρονικά».
13 Οι Αρμοδιότητες της Επιτροπής των έξι Ανατολικότερων Επαρχιών αυτής ήταν κυρίως Διοικητικές, πχ Παραλαβή, συγκέντρωση, αποθήκευση, μεταφορά και διανομή του πολεμικού κ.α. υλικού, συντονισμός ενεργειών του αγώνα, γραμματειακή υποστήριξη κλπ. Η Επιτροπή αυτή, ανάλογα των αναγκών και περιστάσεων εδρεύει όπως θα δούμε, σε διάφορα μέρη της Ανατολικής Κρήτης. Όπως οι Μονές Κεράς Πεδιάδος, Κρουσταλλένιας Λασυθίου, Σεληνάρη, το χωριό Βρύσες κλπ.
14 Εννοεί το Οροπέδιο Λασυθίου.
15 Κασταμονίτσα : Χωριό της επαρχίας Πεδιάδος, στους πρόποδες των Λασυθιώτικων Βουνών ΒΔ του Αφέντη, με 423 κατ. στην απογραφή του 1981, βλ. Στέργιου Σπανάκη «Πόλεις και χωριά της Κρήτης» σελ. 375, που ανήκει σήμερα στο Δήμο Καστελλίου.
16 Νιζάμηδες αποκαλούνταν οι τούρκοι οπλίτες του τακτικού στρατού μετά την εξολόθρευση των γενιτσάρων (Εγκυκλ.Λεξικό Ηλίου).
17 Αγία Βαρβάρα : Εξωκκλήσι του χωριού Ασκοί.
18 Αβγιώτες : Οι καταγόμενοι από το Αβδού.
19 Οι Κων/νος Ανδρουλάκης και Γεώργιος Εμμ. Ασημινάκης ετάφησαν στον τόπο της θυσίας. Ο δεύτερος, πάππος από τη μητέρα μου, βρέθηκε μετά από τρεις μέρες κάτω από ένα δρυ στου Τσαπή το Μετόχι και επειδή το πιστό του τετράποδο (γαϊδούρι) ήταν σταματημένο πάνω από το αφεντικό του. Ο Ε. Γ. Τηλιανάκης ή Ανάμισης (λόγω του ύψους και της κορμοστασιάς του), φρούραρχος των ανατολικοτέρων επαρχιών, κατακρεουργήθηκε ζωντανός, αιχμάλωτος ακόμα καθώς έπεσε στα χέρια των Τούρκων.
20 Μιχαήλ Στειακός : το επίθετο Στειακός απαντάται και αργότερα στο Αβδού, όπως στον Εξαμηνιαίο Έλεγχο της προόδου των μαθητών της Δημοτικής Σχολής Αβδού το έτος 1874, όπου αναφέρεται ο 4χρονος «επιμελής» μαθητής Στειακάκης Εμμανουήλ γιος γεωργού στο επάγγελμα.
21 Καστέλλι : Χωριό και πρωτεύουσα της επαρχίας Πεδιάδας Ηρακλείου με 1271 κατ. στην απογραφή του 1981, βλ. Στέργιου Σπανάκη «Πόλεις και χωριά της Κρήτης» σελ.377. Σήμερα αποτελεί ομώνυμο δήμο με τα γειτονικά χωριά.
22 Θραυσθεί : από το ρ. θραύω, που σημαίνει σπάζω, θρυματίζω.
23 Βιαία : επείγουσα, άμεση.
24 Κράσι : Ορεινό χωριό Δ. της κορυφής Σελένα των Λασυθιώτικων, στα σύνορα του νομού Ηρακλείου με το οροπέδιο Λασυθίου, με 228 κατ. στην απογραφή του 1981, βλ. Στέργιου Σπανάκη «Πόλεις και χωριά της Κρήτης» σελ. 437, σήμερα ανήκει στο Δήμο Μαλίων.
25 Σύμφωνα με τα γραφόμενα του Ματθαίου Σφακιανάκη, που μεταγράφηκαν από τον καθηγητή κο Θεοχάρη Δετοράκη και δημοσιεύτηκαν στην «Αμάλθεια» το 1987, διαβάζουμε : «Οι σωθέντες εκ της μάχης ταύτης κατέφυγον άλλοι μεν εις την Επαρχίαν του Λασυθίου, άλλοι δε, ήτοι οι Καπεταναίοι Κωνσταντίνος Σφακιανάκης, Ματθαίος Σφακιανάκης, Εμμανουήλ Κρανιώτης, Αντώνιος Ξανθουδίδης, Ιωάννης Καγιαμπής, Εμμανουήλ Καζάνης, Γεώργιος Μανουσάκης, Νικόλαος Τηλιανάκης, Κωνσταντίνος Κοζύρης και άλλοι, εις χωρίον Κράσι, ένθα μεταβάς ο ιατρός Επτανησιώτης παρέσχε τας πρώτας βοηθείας εις τους τραυματίας μεταξύ των οποίων ήτο και ο ειρημένος Αντώνιος Ξανθουδίδης».
26 Ακρωτηρίασις : ακρωτηριασμός.
27 Πράγματι στο τότε παλαιό Ιουλιανό Ημερολόγιο, που υπολείπεται κατά δώδεκα ημέρες, αναγράφεται να αντιστοιχεί το Σάββατο στις 13 του Οκτώβρη 1866. Αναλυτικό ημερολόγιο υπάρχει στη τελευταία σελίδα των Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα,1967.
28 Κοντάρια : Περιοχή του Αβδού στις πάνω Λινές μεταξύ Αβδού και Ασκών, όπου σώζονται ακόμη τα θεμέλια παλαιοχριστιανικού ναΐσκου των πρώτων αιώνων μΧ, που όπως λέγεται από την παράδοση ήταν αφιερωμένος στον Προφήτη Αβδιού (19 Νοεμβρίου), εξ ου και η ονομασία του χωριού Αβδού κατά μια άποψη. Το περασμένο καλοκαίρι με την καθοδήγηση της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, αναστηλώθηκε ο ναός αυτός από φορείς του Αβδού.
29 Κερά : Τρεις βυθισμένοι στο πράσινο ορεινοί οικισμοί της επαρχίας Πεδιάδος Ηρακλείου, Δ. του υψώματος Καρφί στα σύνορα με το Λασύθι γύρω από το ομώνυμο μοναστήρι της Παναγίας της Καρδιώτισσας. Πάνω Κερά (πρώην Μηνυτής), Μεσοχωριά και Κάτω Χωριό (Μεσομούρι), που ανήκουν σήμερα διοικητικά στο Δήμο Χερσονήσου.
30 Εννοεί αυτήν της Παναγίας της Καρδιώτισσας στη Κερά Πεδιάδος.
31 Ριζίτες : Κάτοικοι της επαρχίας Ρίζου δηλαδή της σημερινής Βιάννου.
32 Γεώργιος Μιχαλοδημητράκης (1821-76, γεννήθηκε στον Κρεββατά Βιάννου) και Εμμανουήλ Χατζάκης αρχηγοί της επαρχίας Ρίζου. Ο Γιαννίκος συναντάται οπλαρχηγός πιθανόν της επαρχίας Ρίζου ή από Καμαριώτη - Αστυράκι Μαλεβιζίου.
33 Ασφεντάμη : Περιοχή ΝΑ του χωριού Κερά και Δ της κορυφής Καρφί, κοντά στους ανεμόμυλους του Σελιού της Αμπέλου. Εκεί βρίσκεται σήμερα το εξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου του Ασφεντάμη. Στʼ Ασφεντάμη λόγω υψομέτρου διέμεινε για έξι μήνες μετά από σύσταση των γιατρών της εποχής του (1935) ο φυματικός νονός της μητέρας μου Γεώργιος Δημ. Σφακιανάκης από το Αβδού.
34 Κεντίζω : πυροβολώ
35 Γιαγχιάς Πασάς : Αρχηγός του τουρκικού τακτικού στρατού (της Β΄ Μεραρχίας), στην Ανατολική Κρήτη. Έφερε το βαθμό του Φερίκ δηλ του αντιστρατήγου και κατάγονταν από τη Σούμλα της Ρουμανίας. Βλ. Νικ Σταυρινίδη : «Ο καπετάν Μιχάλης Κόρακας και οι συμπολεμιστές του», σελ. 277.
36 Δυσωδία : κακοσμία
37 Σεσηπόν = σάπιο ή αλλοιώς σαπημένο.
38 Τώς : κρητ. ιδιωματισμός άρθρου, που σημαίνει τους.
39 Ο εν αθωότητι προδότης : ο χωρίς να το θέλει προδότης ( λόγω της μέθης).
40 Αφίβαλον = αμφέβαλον.
41 Καρτερώ : περιμένω με γενναιότητα, υπομονετικά
* O Κωνσταντίνος Γ. Φυσαράκης είναι στατιστικολόγος ΠΑΓΝΗ και ιστορικός ερευνητής.
